بررسی نحوه نظارت چین بر شبکه های اجتماعی

به گزارش سیتنا، پلتفرم‌ها در جهان امروز نه‌تنها بستر تعاملات اجتماعی و اقتصادی هستند، بلکه نقش تعیین‌کننده‌ای در حکمرانی داده، شکل‌دهی به افکار عمومی، جهت‌دهی به اقتصاد دیجیتال و تقویت قدرت نرم کشورها ایفا می‌کنند.

از این‌رو، توانمندسازی در حوزه پلتفرم‌داری و شکل‌دهی به زیست‌بوم بومی این حوزه، به یکی از ارکان راهبردی حکمرانی فضای مجازی تبدیل شده است. کشورهایی که از قدرت ساخت، توسعه و تنظیم‌گری پلتفرم‌های بومی برخوردارند، نه‌تنها در برابر سلطه پلتفرم‌های فراملی آسیب‌پذیر نیستند، بلکه می‌توانند سهم مؤثری در اقتصاد و امنیت فضای مجازی جهانی داشته باشند.

بر همین اساس، مرکز رسانه و روابط عمومی مرکز ملی فضای مجازی در قالب پرونده ویژه‌ای با عنوان «پلتفرم‌داری و تنظیم‌گری در جهان»، به واکاوی سیاست‌ها و تجارب کشورهای مختلف در این حوزه پرداخته است.

در دهمین گزارش از این پرونده، ابعاد گوناگون سیاست‌های حمایتی دولت‌ چین برای توسعه پلتفرم‌های بومی، نحوه مواجهه آنان با پلتفرم‌های خارجی و چارچوب‌های قانونی ناظر بر این عرصه مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است.

سومین کشور وسیع جهان

کشور چین به‌عنوان سومین کشور وسیع جهان که با فاصله کمی از هند در جایگاه دوم به لحاظ جمعیت ایستاده است، از سال 2008 به کشوری با بیشترین جمعیت کاربر اینترنت تبدیل شد و تا سال 2025 نیز همچنان در این جایگاه باقی مانده است.

داده ها نشان می دهد جمعیت چین در ژانویه ۲۰۲۵ به ۱.۴۲ میلیارد نفر می رسد و جمعیت چین بین اوایل سال ۲۰۲۴ و آغاز سال ۲۰۲۵، ۳.۲ میلیون نفر (منفی ۰.۲ درصد) کاهش یافته است . از این جمعیت ۶۶ درصد در مراکز شهری زندگی می کنند و 34 درصد در مناطق روستایی ساکن هستند.

آخرین داده‌های موجود نشان می‌داد که ۱.۱۱ میلیارد کاربر اینترنت در چین وجود دارد؛ به عبارتی نرخ نفوذ اینترنت چین در 78 درصد از کل جمعیت بوده است. این میزان جمعیت نشان می‌دهد که چین صدرنشین تعداد کاربر اینترنت در جهان است با این‌حال وسعت خاک، جمعیت بالا و پیچیدگی‌های مرتبط با جمع‌آوری و تجزیه و تحلیل داده‌های کاربران ممکن است آمار فعلی را کمتر از حد واقعی نشان دهد و نرخ واقعی پذیرش اینترنت و رشد سالانه کاربر بالاتر از ارقام اعلام شده باشد.

چین؛ از حاکمیت بر اینترنت تا موفقیت در شبکه های اجتماعی بومی

چین از 1989 به طور متناوب و از 20 آوریل 1994 به طور دائم به اینترنت متصل بوده است؛ یکی از راهبردهای حکومت چین از ابتدای ورود اینترنت به این کشور، راهبرد دیوار بزرگ آتشین (Great Firewall) بود که مجموعه ای از اقدامات قانونی و فناورانه برای تنظیم اینترنت در داخل کشور است؛ این راهبرد بخشی از سیاست سپر طلایی چین است.

چین 12 اقدام تحت عنوان پروژه سپر طلایی برای دولت الکترونیک تعریف کرده که شامل تمرکز بر خدمات اینترنتی تجاری و ایجاد شبکه کارت اعتباری ملی، پروژه ای که نقاط گمرکی را از طریق سیستم تبادل الکترونیکی داده های ملی (EDI) به هم متصل می کند و تجارت بدون کاغذ را ترویج می کند، پروژه ای برای ساختن سیستم خانه تسویه حساب، سپر طلایی که پروژه ای برای افزایش کنترل پلیس بر فضای سایبری و پاسخگویی به امنیت عمومی، پروژه مالیات طلایی که تمرکز بر استفاده از فناوری اطلاعات برای مقابله با فرار مالیات و... است.

براساس این راهبرد، استفاده از پیام رسان ها و شبکه های اجتماعی خارجی مانند فیسبوک، توئیتر و تلگرام ممنوع است اما این ممنوعیت، به یک فرصت بزرگ برای شرکت های فناوری چینی تبدیل شد تا شبکه های اجتماعی چینی پا به میدان بگذارند و به رقابت با همتایان غربی خود بپردازند.

علاوه بر محدودیت های دولتی ناشی از حاکمیت چین بر اینترنت کشور خود، دلایل متعددی موجب شده تا شبکه های اجتماعی چینی پرکاربرد باشند.

شبکه های اجتماعی چینی به ترجیحات فرهنگی و هنجارهای اجتماعی جامعه توجه دارند.

شاید مهم ترین نکته این باشد که شبکه های اجتماعی چینی به ترجیحات فرهنگی و هنجارهای اجتماعی جامعه توجه دارند و غالباً ویژگی‌هایی را در خود جای می‌دهند که مورد توجه کاربران چینی قرار می‌گیرد؛ مسلماً همه ملت ها به ویژه ملل با سابقه و دارای فرهنگ و تاریخ غنی، ترجیح می دهند محصولی را استفاده کنند که سازگار با ارزش های خودشان باشد و با این نوع محصولات هم زیستی بهتری دارند. در این مقوله می توان به مسئله زبان اشاره کرد.

بیشتر چینی‌ها ترجیح می‌دهند از زبان چینی برای ارتباطات خود استفاده کنند تا زبان انگلیسی و به‌کارگیری پلتفرمی برای پایه این زبان زمان؛ چراکه بار ذهنی کمتری را به آنها تحمیل می کند و رضایت بخش تر است.

این شبکه‌ها به جای اینکه صرفاً «کپی پیست» پلتفرم‌های غربی باشند، به طور نوآورانه‌ای متناسب با مخاطبان چینی طراحی شده‌اند

نکته بعدی بازار مخاطبان چینی است؛ چین با جمعیتی بالغ بر ۱.۴ میلیارد نفر، بازار عظیمی برای شبکه‌های اجتماعی محسوب می‌شود. شرکت‌های داخلی مانند وی‌چت، ویبو و دویین از این پتانسیل بهره‌برداری کرده و پلتفرم‌هایی را ایجاد کرده‌اند که تعداد کاربران چینی آن از برخی پلتفرم هایی که کاربران جهانی دارد، بیشتر است.

شرکت‌های چینی در پیشرفت‌های تکنولوژیکی خاصی در رسانه‌های اجتماعی، مانند پخش زنده و تجارت دیجیتال، پیشرو بوده‌اند. این نوآوری‌ها به پلتفرم‌های داخلی کمک کرده است تا رشد کنند و کاربران را جذب کنند. همچنین دولت چین به عنوان بخشی از استراتژی اقتصادی گسترده‌تر خود، از رشد شرکت‌های فناوری محلی حمایت می‌کند. چین با ترویج پلتفرم‌های داخلی، قصد دارد نوآوری را تقویت کرده و وابستگی به فناوری خارجی را کاهش دهد.

عاملی که پیشرفت چین و پسرفت اروپا را رقم زد!

دلایلی که برشمردیم نه تنها مزیت محسوب می شوند بلکه برخی کارشناسان اروپایی نیز آن را الگویی مناسب برای قاره سبز می دانند تا در امر حاکمیت بر شبکه های اجتماعی مستقل شود. عدم وجود یک پلتفرم واحد برای ساکنان قاره اروپا که زیرنظر اتحادیه اروپا اداره شود و مبتنی بر ارزش ها و هنجارهای ساکنان این قاره باشد، بارها مورد انتقاد کارشناسان حوزه دیجیتال و اندیشمندان اروپایی بوده است.

فابیان فون هایمبورگ ‌بنیانگذار و مدیر عامل هات‌نست سال 2021 در مقاله ای می نویسد: چین در بسیاری از زمینه‌ها از تجارت الکترونیک گرفته تا رسانه‌های اجتماعی بسیار نوآور بوده و یک اکوسیستم منحصر به فرد ایجاد کرده است؛ جهان وقتی ناگهان چین به عنوان کشوری نوآور و پیشرو در هوش مصنوعی، اینترنت اشیا و خودروهای برقی شناخته شد - حوزه‌هایی که غرب فکر می‌کرد در آنها پیشرو است - شگفت‌زده شد.

وی معتقد است قضاوت غرب در مورد بقیه جهان، بیش از پیش تحت الشعاع قضاوت‌هایی قرار گرفته که صرفاً بر اساس تفاوت در ارزش‌ها صورت می‌گیرد و می نویسد: اگر اروپا می‌خواهد مانند ۵۰ سال گذشته به پیشرفت خود ادامه دهد، باید سرانجام شروع به یادگیری از آسیا کند، همانطور که آسیا دهه‌هاست از اروپا این کار را می‌کند. برای اینکه اروپا بتواند به عنوان یک بازیگر جهانی قوی در جهان باقی بماند و ارزش‌های خود را ترویج دهد، باید به طور مساوی در اکوسیستم استارتاپی سرمایه‌گذاری کند و بیاموزد که چگونه چین، سنگاپور، کره جنوبی و سایر کشورها توانستند در چنین مدت کوتاهی اکوسیستم‌های استارتاپی ایجاد کنند.

نشریه نیویورک تایمز آمریکا سال 2020 در مقاله ای با عنوان "اروپا با تشدید رقابت فناوری بین ایالات متحده و چین، احساس فشار میکند" نوشت: همزمان با تبدیل شدن فناوری جهانی به میدان نبردی بین چین و ایالات متحده، اروپا در حالی که پکن و واشنگتن بر صندلی راننده نشسته اند، به دنبال تعیین قوانین جاده است و البته این کار را برای خود دشوار می‌بیند!

در این مقاله آمده است که بارها و بارها اختلافات رهبران این دو کشور، صنایع اروپایی را بین پکن و واشنگتن تحت فشار قرار داده و در صورت انتخاب یکی از طرفین، خطر تلافی‌جویی علیه خودروسازان، شرکت‌های خدمات مالی یا شرکت‌های کشاورزی را به همراه داشته است.

رهبران اروپایی با تأخیر، پروژه‌ای را برای «حاکمیت دیجیتال» آغاز کرده‌اند که در آن قوانین سختگیرانه‌تری علیه شرکت‌های فناوری خارجی با هدف تقویت نوآوری محلی اعمال شود اما تحلیلگران می‌گویند سال‌ها طول خواهد کشید تا این سیاست‌ها به طور معناداری موازنه را به نفع اروپا تغییر دهند و بسیاری این سوال را مطرح می‌کنند که آیا این سیاست‌ها واقعاً برای از بین بردن شکاف فناوری با ایالات متحده و چین کافی هستند یا خیر؟

ماریچه شاکه عضو سابق پارلمان اروپا یکی از دلایلی که منجر به این شده تا اروپا در معرض خطر عقب ماندن قرار بگیرد را این می داند که تامین امنیت همچنان باری بر دوش تک تک کشورهای عضو است، نه مسئولیتی که به اتحادیه اروپا واگذار شده باشد.

وی معتقد است که تیک‌تاک اروپا را با نقاط ضعف سیاست‌های دیجیتال و امنیت ملی‌اش مواجه کرد؛ اروپا در مورد برخی از فناوری‌های چین و ایالات متحده ساده‌لوحانه برخورد می کند و فقط می‌گوید هرکسی که در اروپا تجارت می‌کند باید به حقوق و مقررات ما احترام بگذارد.

تیک تاک را می توان یک تجربه موفقی از قدرت نمایی در عرصه شبکه های اجتماعی از جانب چین دانست که ماجرای دعوا بر سر آن در آمریکا در صدر اخبار جهان بود.

پلتفرم های پرطرفدار چینی؛ از وی چت تا کیوکیو

شبکه های اجتماعی چینی مانند وی‌چت، ویبو و کیوکیو طیف وسیعی از ویژگی‌هایی را ارائه می‌دهند که معمولاً در رسانه‌های اجتماعی غربی کمتر همه آنها باهم در دسترس هستند. این ویژگی‌ها عبارتند از سیستم‌های پرداخت که به کاربران امکان خرید مستقیم از داخل برنامه را می‌دهد، مینی‌برنامه‌ها(برنامه‌های سبکی هستند که می‌توانند در داخل برنامه‌ی رسانه‌های اجتماعی استفاده شوند)، چت‌های گروهی و پخش زنده و... .

اکثر مردم چین به این باور دارند که امروزه وی چت به یک سبک زندگی در چین تبدیل شده است؛ وی‌چت که لقب «ابر اپلیکیشن چین» را به خود اختصاص داده، ماهانه بیش از ۱.۳ میلیارد کاربر فعال را به خود جذب می‌کند. این برنامه فقط برای چت نیست بلکه بخش جدایی‌ناپذیری از زندگی روزمره در چین است.

وی‌چت فراتر از یک ابزار ارتباطی، به عنوان یک بازار شلوغ مجازی تبدیل شده که با برنامه‌های کوچک برای دیده شدن برند و تعامل پویا با مشتری فراوری شده است و آن را به سنگ بنای بازاریابی رسانه‌های اجتماعی چین تبدیل کرده است. قابلیت هایی از چت گرفته تا خرید و خدمات الکترونیکی، وی چت سازمانی برای ساماندهی به فعالیت های شرکت ها و پیگیری کارمندان، تماس تصویری، راه اندازی کانال و... جزو ویژگی های وی چت است.

هیچ چیز مشابهی با وی چت در هیچ کشوری به جز چین وجود ندارد و موفقیت این برنامه ممکن است در کشورهای دیگر با ارزش‌های متفاوت به راحتی حاصل نشود چون برای مخاطب چینی طراحی شده است.

تیک‌تاک، اپلیکیشنی برای ساخت و اشتراک ویدیوهای کوتاه است که ابتدا در سپتامبر ۲۰۱۶ توسط شرکت چینی بایت دنس تحت عنوان «دویین» (Douyin) در چین راه‌اندازی شد. نسخه بین‌المللی این اپ با نام تیک تاک در سپتامبر ۲۰۱۷ منتشر شد. در نوامبر ۲۰۱۷، بایت‌دنس شرکت آمریکایی Musical.ly را به مبلغ حدود یک میلیارد دلار خرید و در آگوست ۲۰۱۸، کاربران این دو پلتفرم را در تیک تاک ادغام کرد. این اقدام باعث جهش چشمگیر تیک‌تاک در بازارهای جهانی شد.

تا سال ۲۰۱۹، تیک‌تاک به یکی از پُر‌دانلودترین اپلیکیشن‌های جهان تبدیل شد و محبوبیت چشمگیری در میان نسل Z و کاربران جوان پیدا کرد. براساس آمار Statista تا ژوئن ۲۰۲۵، تیک‌تاک بیش از ۱.۵ میلیارد کاربر فعال ماهانه در سطح جهان دارد.

در چین، نسخه‌ای بومی‌سازی‌شده از تیک‌تاک با نام Douyin فعالیت می‌کند طبق داده‌های سال ۲۰۲۴، Douyin بیش از ۷۴۶.۵ میلیون کاربر فعال ماهانه دارد. این اپ در چین یکی از ارکان اصلی زیست‌بوم دیجیتال جوانان، فروش آنلاین، و محتوای فرهنگی محسوب می‌شود و حتی در برنامه‌های دولتی و آموزشی نیز استفاده می‌شود.

ویبو که آن را با توئیتر(ایکس) مقایسه می کنند در حال حاضر بیش از ۵۸۰ میلیون کاربر دارد و برنامه‌ی مورد علاقه‌ چینی‌ها برای دسترسی به اخبار و موضوعات داغ از سیاست گرفته تا موسیقی است. قابلیت های ویبو فراتر از ایکس است و اگر یک کسب و کار و یا برند به دنبال ایجاد گفتگو و تعامل مستقیم با مصرف‌کنندگان است، می تواند از امکانات ویبو استفاده کند.

اپلیکیشن سبک زندگی Xiaohongshu در طول چند سال گذشته رشد چشمگیری در بین چینی ها داشته است و تا سال ۲۰۲۵، تقریباً ۳۲۰ میلیون کاربر دارد و اگرچه به عنوان یک اپلیکیشن سبک زندگی و معرفی محصول شروع به کار کرد، اما کاربردهای آن به مراتب بیشتر شده است.

برخی این پلتفرم را ادغام دو سکوی خارجی یعنی پینترست و اینستاگرام می دانند که بخش خرید کالای آن توسعه چشمگیرتری دارد.

بیلی بیلی (Bilibili ) یکی دیگر از پلتفرم‌های اشتراک‌گذاری ویدیو در چین است و بیشتر برای تماشای انیمه، بازی و فعالیت های جوانان مورد استفاده قرار می گیرد و حدود ۳۴۸ میلیون کاربر دارد که بیشتر بین ۱۸ تا ۳۵ سال سن دارند.

کیو کیو (QQ) در سال ۱۹۹۹ به عنوان یک برنامه پیام‌رسان شروع به کار کرد امروز به یک شبکه‌ اجتماعی که از بازی تا تجارت الکترونیک را تحت پوشش دارد توسعه پیدا کرده است. این سکو حدود582 میلیون کاربر را دربر می‌گیرد؛ برای بازاریابان، این برنامه به ویژه در بین دانشجویان و متخصصان جوان زیر ۲۵ سال محبوب است و آن را برای کسب و کارهایی که مخاطب جوان دارد، مورد استقبال قرار داده است.

چین چگونه بر شبکه های اجتماعی نظارت می کند؟

براساس قانون مدیریت محتوای اینترنتی (2005) همه ارائه دهندگان خدمات اینترنتی در چین باید مجوزهای الزامی را از دولت دریافت کنند. این موضوع شامل وبسایت ها، شبکه های اجتماعی و هر نوع پلتفرم اینترنتی می شود؛ این قانون یکی از پایه های اصلی نظارت دولت چین بر خدمات اینترنتی است. هدف اصلی آن، کنترل ارائه دهندگان خدمات اینترنتی و تضمین این است که آنها به صورت دقیق محتوای منتشرشده را نظارت کنند و محتوای نامناسب یا غیرقانونی را حذف کنند.

قانون امنیت فضای مجازی همراه با سایر مقررات، مسئولیت‌های پلتفرم‌های اینترنتی و کاربران را در قبال امنیت آنلاین و تعدیل محتوا مشخص می‌کند.
شرکت ها مسئولیت کامل محتواهای منتشر شده در پلتفرم خود را دارند. اگر محتوای غیرقانونی یا حساس منتشر شود، شرکتها موظف به حذف سریع آن هستند و در صورت عدم رعایت این موضوع، ممکن است با جریمه های سنگین یا حتی مسدود شدن مواجه شوند.

شرکت ها باید تیم‌های نظارتی داشته باشند تا به طور مستمر محتوای کاربران را بررسی کنند. این شامل استفاده از تکنولوژی‌های فیلترینگ محتوا و تیم های انسانی برای شناسایی و حذف محتوای حساس یا مغایر با قوانین است.

ارائه دهندگان خدمات اینترنتی ملزم هستند فعالیت های غیرقانونی کاربران را به دولت گزارش دهند و اطلاعات مربوط به آنها را ارائه دهند.

از آنجا که پلتفرم های چینی همگی بومی است، فرآیند نظارت بر آنها راحت تر است و این سکوها نیز خودشان قوانینی برای خودنظارتی و جلوگیری از وقوع جرائم دارند؛ برای مثال وی چت قابلیتی به نام حالت نگهبان (Guardian Mode) برای محافظت از کاربران زیر ۱۴ سال دارد؛ این قابلیت برای ارتقای ایمنی و فراهم کردن محیط امنیتی برای کاربران وی‌چت معرفی شده است.

پس از فعال کردن حالت نگهبان، برخی عملکردها قابل دسترسی نخواهند بود و فقط محتوای مناسب برای نوجوانان را نشان می‌دهد.

همچنین پلتفرم‌های رسانه‌های اجتماعی در چین از نظر قانونی موظف به اعمال تعدیل محتوا و اجرای سازوکارهای جلوگیری از جرایم اینترنتی طبق الزامات دولت، هستند. همچنین سکوها از ابزارهای متنوعی از جمله هوش مصنوعی و نیروی انسانی برای سانسور محتوای ممنوعه استفاده می کنند.

نکته جالبی که در چین وجود دارد این است که بسیاری از شبکه های اجتماعی از کاربران می‌خواهند با نام واقعی خود ثبت‌نام کنند، که این امر امکان ردیابی و پاسخگویی آسان‌تر را فراهم می‌کند.

قانون اسرار دولتی چین نیز شرکت‌های اینترنتی را ملزم می‌کند تا علیه کاربرانی که اطلاعات حساسی را منتشر می‌کنند و می‌تواند به طور بالقوه اسرار دولتی را نقض کند، اقدام کنند.

شورای دولتی چین براساس سندی که در سال 2000 منتشر شده، 9 دسته از اطلاعات را فهرست می کند که باید مسدود شوند، این موارد عبارتنداز: مخالفت با اصول اساسی آنچنان که در قانون اساسی تصریح شده است، به خطر انداختن امنیت ملت، افشای اسرار دولتی، براندازی قدرت دولتی یا به خطر انداختن یکپارچگی ملت، لطمه زدن به ناموس یا منافع ملت، برانگیختن نفرت علیه مردم، نژادپرستی علیه مردم، یا برهم زدن همبستگی مردم، اخلال در سیاست های ملی در مورد دین، تبلیغ فرقه های شیطانی و خرافات فئودالی، شایعه پراکنی، برهم زدن نظم اجتماعی یا برهم زدن ثبات اجتماعی، اشاعه فحاشی، هرزه‌نگاری، قمار، خشونت، قتل، ترور یا تشویق به ارتکاب جرم، توهین یا افترا به اشخاص ثالث، تجاوز به حقوق و منافع قانونی اشخاص ثالث، هر محتوای دیگری که توسط قانون یا قوانین اداری ممنوع است.

اداره فضای مجازی چین (CAC)نهاد اصلی مسئول تنظیم اینترنت و اجرای مقررات شبکه های اجتماعی است. پلتفرم‌ها و افرادی که مقررات را نقض کنند، می‌توانند با مجازات‌هایی از جمله جریمه، تعلیق حساب یا حتی اقدام قانونی مواجه شوند.

همچنین ۲۴ اکتبر ۲۰۲۳، چین مقررات مربوط به حفاظت از افراد زیر سن قانونی در فضای سایبری را صادر کرد که از ۱ ژانویه ۲۰۲۴ لازم‌الاجرا شد و مسائل مهمی همچون ارتقای سواد سایبری خردسالان، مدیریت محتواهای آنلاین، حفاظت از اطلاعات شخصی افراد زیر سن قانونی، پیشگیری از اعتیاد به اینترنت و... است.

انتهای پیام