هوش مصنوعی؛ قربانی موازی‌کاری و سیاست‌زدگی

به گزارش سیتنا، دکتر داوود ادیب، رئیس انجمن صنفی کارفرمایی شرکت‌های فناور هوش مصنوعی و اقتصاد دیجیتال ایران در یادداشتی که در اختیار سیتنا قرار داد، نوشت:

امروزه اقتصاد هوش مصنوعی به موتور پیشران توسعه جهانی تبدیل شده است. اما در ایران، سیاست‌زدگی، نهادسازی‌های موازی و رویکردهای نمایشی، مانع شکل‌گیری یک مسیر منسجم در توسعه‌ی این فناوری حیاتی شده‌اند.

تصویری از بازار جهانی هوش مصنوعی

بر اساس گزارش Statista (۲۰۲۵)، ارزش بازار جهانی هوش مصنوعی در سال جاری به حدود ۲۴۴٫۲۲ میلیارد دلار رسیده و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۱ از مرز ۱.۰۱ تریلیون دلار عبور کند؛ رشدی با میانگین نرخ سالانه بیش از ۲۶ درصد.

این ارقام نشان می‌دهد که هوش مصنوعی دیگر تنها یک فناوری تخصصی نیست، بلکه به ستون فقرات اقتصاد دیجیتال جهان تبدیل  شده است.

ایالات متحده و چین بیش از ۷۰ درصد سرمایه‌گذاری جهانی در حوزه‌ی هوش مصنوعی را در اختیار دارند.

سهم اتحادیه اروپا نیز با اجرای «راهبرد واحد هوش مصنوعی» در حال افزایش است و تا سال ۲۰۳۰ به بیش از ۱۵ درصد از بازار جهانی خواهد رسید.

در کشورهای منطقه، امارات متحده عربی با راه‌اندازی وزارتخانه‌ی هوش مصنوعی و قطر با تدوین سند ملی AI و عربستان سعودی با تجهیز سوپر رایانه های خود به ظرفیت بالا از ایران در شاخص آمادگی هوش مصنوعی (AI Readiness Index) بیش از ۳۰ رتبه بالاتر ایستاده‌اند.

تصویر ایران؛ رشد در شعار، رکود در ساختار

در سال‌های اخیر، به‌رغم شعارها و همایش‌های متعدد، مسیر توسعه‌ی فناوری در ایران از چارچوب علمی و برنامه‌محور فاصله گرفته است.

به‌جای تمرکز بر زیرساخت، نخبگان و هم‌افزایی، شاهد تکثر نهادهای تصمیم‌گیر، ناهماهنگی میان دستگاه‌ها، و اجرای پروژه‌های پراکنده‌ای هستیم که نه هم‌راستا هستند و نه دارای خروجی ملی قابل اتکا.

واقعیت این است که در کمتر کشوری مانند ایران، این میزان نهادسازی موازی و بدون مأموریت مشخص در حوزه‌ی فناوری وجود دارد. نتیجه نیز روشن است:

• تکرار پروژه‌ها
• هدررفت منابع انسانی و مالی
• از دست رفتن فرصت‌های طلایی برای حضور در رقابت جهانی

بودجه‌ها و حمایت‌هایی که از مسیر اصلی منحرف می‌شوند

بررسی‌ها نشان می‌دهد بخشی از بودجه‌های تخصیصی به توسعه‌ی هوش مصنوعی در کشور، در پروژه‌هایی هزینه می‌شود که بازده واقعی ندارند یا صرفاً جنبه‌ی تبلیغاتی دارند.

نبود نظام ارزیابی و پایش شفاف موجب شده است که خروجی بسیاری از این طرح‌ها در سطح ملی قابل اتکا نباشد.

این در حالی است که در کشورهای پیشرو، هر پروژه‌ی ملی در حوزه‌ی هوش مصنوعی دارای شاخص عملکرد، برنامه‌ی زمانی و گزارش عمومی پیشرفت است. در ایران اما، آمار دقیق سرمایه‌گذاری‌ها، سهم بخش خصوصی و نتایج پروژه‌ها به‌ندرت منتشر می‌شود.

شکاف دانشی و جایگاه ایران در مقایسه با جهان

طبق شاخص جهانی آمادگی هوش مصنوعی (Oxford Insights 2024)، ایران در میان ۱۹۳ کشور، رتبه‌ای پایین‌تر از ۱۰۰ دارد؛ در حالی‌که عربستان سعودی، امارات و حتی ترکیه در رتبه‌های زیر ۵۰ قرار دارند.

این نشان می‌دهد که ناترازی میان توان علمی و کاربردی‌سازی فناوری در کشور جدی است و هنوز تبدیل دانش به محصول و بازار، مسیر مشخصی ندارد.

پیامدهای تداوم وضع موجود

ادامه‌ی روند فعلی، با موازی‌کاری و نبود هماهنگی میان نهادها، منجر به چند نتیجه‌ی خطرناک می‌شود.

• عقب‌ماندگی ساختاری از موج نوین فناوری؛
• افزایش وابستگی فناورانه به خارج؛
• فرار نخبگان و کاهش انگیزه‌ی بخش خصوصی؛
• حذف تدریجی ایران از زنجیره‌ی ارزش جهانی اقتصاد دیجیتال.

این یک واقعیت است که جهان امروز با سرعت نور از مرزهای علم و فناوری عبور می‌کند، اما ما هنوز درگیر همایش‌های بی‌خروجی و تفاهم‌نامه‌های بی‌اثر هستیم البته در پاره ای از موارد نیز برخی از تفاهم نامه ها که با رویکرد عقلانیت و در بخش خصوصی و با بودجه شخصی بوده راه درستی را پیش رو داشته اند.

مسیر بازگشت به عقلانیت فناورانه

اکنون زمان تصمیم‌های شجاعانه است؛ تصمیم‌هایی که ما را از «نمایش توسعه» به سوی «توسعه‌ی واقعی» هدایت کند.

چنین توسعه‌ای باید بر چهار ستون استوار باشد:

• راهبرد ملی واحد برای هوش مصنوعی با مأموریت‌های روشن و شاخص‌های قابل سنجش؛
• اعتماد به تشکل های علمی و صنفی مرتبط با هوش مصنوعی ، نخبگان و شرکت‌های دانش‌بنیان و پرهیز از مداخلات سیاسی؛
• شفافیت در تخصیص و نظارت بودجه‌ها؛
• ایجاد ساختار هماهنگ میان دولت، صنعت و دانشگاه برای هم‌افزایی در توسعه‌ی فناوری با استفاده از ظرفیت های کانون های هماهنگی دانش ، صنعت و بازار هر حوزه.

در یک جمع‌بندی می توان چنین مطرح کرد که

آینده از آنِ کشورهایی است که امروز، بی‌هیاهو و با تدبیر، زیرساخت‌های فناورانه‌ی خود را می‌سازند.

اگر از سیاست‌زدگی و اقدامات نمایشی در علم و فناوری عبور نکنیم، بزودی از رقابت های جهانی در همه حوزه ها حذف خواهیم شد.

این یک ضرورت اجتناب آمیز است که اکنون باید از هیاهوی شعارها عبور کنیم و به عقلانیت فناورانه بازگردیم.

منبع داده‌ها:

Statista, Artificial Intelligence Market Size Worldwide (2024–2031)

Oxford Insights, AI Readiness Index 2024

OECD, AI Policy Observatory 2025