مقاله "شش روند تحول‌آفرین صنعت مخابرات" به قلم دکتر سیدهاشمی

به گزارش سیتنا، دکتر سید مصطفی سید هاشمی، رییس اسبق هیأت مدیره شرکت مخابرات ایران در مقاله ارسالی برای سیتنا نوشته است:

تحولات تکنولوژیکی مختلف از ظهور 5G تا شکل گیری زنجیره بلوکی (Blockchain) همه و همه نشانه هایی واضح از ورود صنعت مخابرات به عصر دیجیتال می باشند. آنچه که روشن است، امروزه صنعت مخابرات از یک حوزه سرمایه‌بر (Capital intensive)  به یک حوزه خدماتی کاربر محور (User-centric services) تغییر جهت داده است. این تغییر که غالبأ از آن به عنوان دگرگونی دیجیتال (Digital Transformation) یاد می شود در تمامی بخش های جهان مشهود است. شاید چنین تحولی را بتوان نتیجه‌ی همگرایی تدریجی اینترنت و مخابرات (Internet-telecom convergence) دانست. به هرحال، آنچه که پر واضح است، این همگرایی  قویأ در حال دگرگونی شرکت های مخابراتی است به عنوان نمونه، خدمات سنتی صوت ارایه شده توسط شبکه های سویچ عمومی تلفن (Public switch telephone network) امروزه از سوی فناوری های OTT نظیر واتزآپ، وایبر و تلگرام و غیره.... با چالش های تهدید کننده ای روبرو گردیده است.

در یک نگاه کلی تحول دیجیتال را می توان دارای شش رکن و زمینه‌ی بسیار مهم و مرتبط به هم قلمداد نمود و در صورتیکه شرکت‌های مخابراتی (و به طور کلی بنگاه‌های ICT) برنامه‌های خود را بر اساس این ارکان تنظیم کنند به منابع پایداری از درآمد خواهند رسید در غیر این صورت چالش‌های جدی در انتظار آن‌هاست. این ارکان و زمینه‌ها  شامل 1-اتصال پذیری و اینترنت اشیاء، 2-رشد داده و کلان داده، 3- تمایل به پهن باند سیار در قیاس با پهن باند ثابت، 4- اهمیت یافتن محتوا (به خصوص محتوای ویدیویی) ، 5- فناوری ابری و زنجیره های بلوکی می باشند.

1- اتصال پذیری بالا و شکل گیری اینترنت اشیاء:

رشد انفجاری دستگاه های متصل بهم  بعنوان یکی از ویژگی های اصلی تحول دیجیتال در حال نوردیدن دنیای ICT  است. . اینترنت اشیأ (IOT) تا سال 2020 میلیاردها دستگاه را بهم متصل و اقیانوسی از داده را ایجاد خواهد نمود. بنابر گزارشات مؤسسه گارتنر تعداد تجهیزات با قابلیت اتصال به شبکه در سال 2014 برابر با  ۳,۱۳ میلیارد بود که تنها 5.3 میلیارد آن شامل تجهیزات ارتباطات عمودی (یعنی تجهیزاتی غیر از تلفن‌های همراه، تبلت‌ها و رایانه‌ها) مانند سنسورهای مورد استفاده در ماشین‌های متصل و تجهیزات هوشمندسازی خانگی بودند. این در حالی است که تعداد تجهیزات متصل در سال 2024 به عدد 39 میلیارد افزایش خواهد یافت که حدود ۶۹ درصد آن از نوع ارتباطات عمودی خواهد بود. روند اینترت اشیاء بیش از هر چیز مؤید افزایش بسیار چشمگیر در حجم و تنوع داده است.

2- رشد سریع داده و شکل گیری کلان داده:

یکی از دیگر از ویژگی تحول دیجیتال رشد سریع داده است که منجر به مفهومی بنام کلان داده (Big data) گردیده است. شاید تمثیلی از حجم فیزیکی داده‌ی تولید شده در اینترنت بسیار جالب باشد، روزانه بالغ بر 2500 پتابایت (یعنی 2.500.000.000.000.000.000 بایت داده) اگر بخواهیم این حجم داده را در دیسک های بلو ری (Blu-ray disc) 50 گیگابایتی ذخیره کنیم، باید از 50 میلیون دیسک استفاده کنیم. چیدن دو و نیم میلیون دیسک بلو ری روی هم می شود تقریبأ 325 متر یعنی معادل ارتفاع برج ایفل. بنابر این استدالال می توان گفت خحم داده‌ی تولید شده در روز تقریبأ معادل طول 20 برج ایفل روی هم می‌باشد (یعنی اگر در دیسک‌های بلو ری 50 گیگاباتی ذخیره شوند). به هرحال، رشد سریع داده اثر بسیار گسترده‌ای بر سبد درآمدی اپراتورها نهاده است. به عنوان نمونه پیش‌بینی مؤسسه گارتنر نشان می دهد که درآمد سالانه‌ی سرویس پیام کوتاه (SMS) تا سال 2018 حدودأ 23 میلیارد دلار کاهش خواهد یافت به گونه ای که این درآمد از 120میلیارد دلار در سال 2013 به 96.7 میلیارد دلار در سال 2018 خواهد رسید. این وضعیت نیز در ایران قابل مشاهده است در سال 1394، حدود 74.1% از درآمد 20000 هزار میلیاردی تلکام به صوت و پیامک متعلق بود و فقط 4.6% آن به داده مربوط می شد و  پیش بینی داخلی آن است که در سال 1399 بالغ بر 35.1% از درآمد 67000 هزار میلیارد تومانی تلکام به صوت و پیامک و 29.6% آن به داده مربوط شود. این رخداد حکایت از نصف شدن تقریبی سهم صوت و پیامک و شش برابر شدن تقریبی سهم داده در سبد درآمدی اپراتورها دارد.

3- تمایل به پهن باند سیار در قیاس پهن باند ثابت:

پیش بینی ها حکایت از آن دارد که، تا سال 2022 تعداد مشترکین موبایل به 8.9 میلیارد نفر خواهد رسید که 8 میلیارد آن ها مشترکین پهن باند موبایل خواهند بود و 6.1 نفر منحصرأ از تلفن هوشمند موبایل استفاده می کنند. با توجه به  انتشار وسیع تجهیزات هوشمند و تقاضای فزاینده برای خدمات استریمینگ چند رسانه ایف حجم ترافیک داده‌ی موبایل به نحوی چشمگیر افزایش یافته است. دسترسی سریع به دادهی موبایل یکی از مهم ترین خواسته های مشترکین تلفن های همراه هوشمند بوده است. حاملان شبکه برای اریه‌ی دادهی بهتر هزینه‌های تحقیق و توسعه فراوانی صرف نموده‌اند. تلاش اپراتورها در این راستا منجر به توسعه‌ی قابل توجه‌ای در پهن باند سیار شده است. آمار و ارقام نشان دهنده‌ی آن است که در جهان مشترکین پهن باند سیار به رشدی به مراتب بیشتر از مشترکین پهن باند ثابت رسیده اند. به گونه ای که نرخ رشد مشترکان پهن باند ثابت از 0.9% در سال 2012 به 11.9%در سال 2016 رسیده است. حال آنکه نرخ رشد پهن باند سیار از 21.7% در سال 2012 به 49.4% در 2016 رسیده است در ایران نیز مشترکین پهن باند سیار رشد به مراتب بیشتری از مشترکین پهن باند ثابت داشته اند. نرخ رشد مشترکان پهن باند ثابت در ایران از 2.81% در تابستان 2012 به 12% در بهار 2017رسیده است. این در حالی است که نرخ رشد پهن باند سیار از 1.92% در تابستان 2012  به 42.5% در بهار 2017 رسیده است.

4- اهمیت یافتن محتوا به خصوص محتوای ویدیویی:

تولید محتوا امروزه به یکی از اهداف اصلی شرکت های بزگ مخابراتی مبدل شده است. یکی از نشانه های بسیار جالب " اهمیت تولید محتوا" را می توان در اقدامات اخیر شرکت های بزرگ مخابراتی در  ادغام و تملیک های شرکت های تولید محتوا مشاهده نمود به عنوان نمونه بعنوان مثال خرید سازمان تایم وارنر (یکی از غول های تولید محتوا) توسط AT&T و خرید یاهو توسط Verizon  اشاره به تلاش اپراتورهای بزرگ جهانی در موفقیت در عرصه محتوا دارند (در واقع در بازار مخابرات ما امروزه شاهد یک استراتژی یکپارچگی عمودی می باشیم). افزون بر حجم محتوا، نوع آن نیز اهمیت یافته است به طوریکه بنابر گزارشی از اریکسون در سال 2016 از ترافیک دادهی موبایل 8.8 اگزابایتی تولید شده بالغ بر 50% آن یعنی 4.4 اگزابایت متعلق به محتوای ویدیویی بوده است. پیش بینی می شود، ترافیک داده‌ی موبایل تا سال 2022 به 71% ( یعنی بیش از 8 برابر) برسد که 75% آن یعنی (53.25 اگزابایت) متعلق به محتوای ویدیویی می باشد.

5- فناوری ابری:

آسان تر و ارزان تر شدن روز افزون اتصال پذیری و تأثیر مستقیم آن بر  ایجاد کلان داده  به همراه تحولات تمایلات مشترکین بدون وجود زیرساخت مناسب امکان بهره برداری اقتصادی را نخواهد داشت. کلان داده ها برای ذخیره سازی و تجزیه و تحلیل اطلاعات، نیازمند زیر ساخت هایی از جمله انواع نرم افزارها و دستگاه ها می باشند که فراهم آوردن این زیر ساخت ها نیز هزینه ها و مشکلاتی را به دنبال دارد. در این میان ابزارهایی نیز برای کنترل و مدیریت و تبدیل این مشکلات و تهدیدات به فرصت به وجود آمده است، که کاربردی ترین و نوین ترین آنها رایانش ابری می باشد. در ژانویه سال ۲۰۱۱ ‫موسسه‌ی بین‌المللی استانداردها و فناوری (National Institute of Standard and technology) این تعریف عمومی را برای رایانش ابری ارائه داده است: «رایانش ابری مدلی از محاسبات است که ‫تلاش می‌کند منابع محاسباتی قابل پیکربندی مانند شبکه‌ها، سرورها، منابع ذخیر‌ه‌‌سازی و سرویس‌های کاربری را در اختیار کاربران ‫قرار دهد، به طوری که هر کاربر به‌راحتی از هرنقطه و در هر زمان درلحظه بتواند از این منابع استفاده و آن‌ها را آزاد سازد.‫»‬‬‬‬‬‬‬‬ رایانش ابری یک سیستم توزیع‌شده در مقیاس بالاست که صرفه‌جویی اقتصادی در مقیاس را به همراه دارد. در این سیستم‌ها منابع به‌صورت انتزاعی تجمیع و مجازی‌سازی می‌شوند که این‌کار به مقیاس‌پذیر شدن این منابع کمک می‌کند. در واقع قابلیت مدیریت توان محاسباتی، فضای ذخیره‌سازی، زیرساخت و ارائه‌ی خدمات براساس تقاضای مصرف‌کنندگان فراهم می‌شود. در مدل‌های رایانش ابری هزینه‌ها با عنوان حق اشتراک و به‌صورت دوره‌ای پرداخت می‌شود و مشتری نیازی به پرداخت یک‌جای هزینه ندارد. مهم‌ترین ویژگی‌های رایانش ابری را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد:‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
•    ارائه‌ی خدمات بر مبنای میزان تقاضا  (On Demand Service) و صرفه‌جویی در منابع
•    مقیاس‌پذیری (Scalability) بسیار بالا در سطح بین‌المللی
•    ارائه‌ی دید یکپارچه از خدمات و امکانات به کاربران خارج از محیط ابری
•    ایجاد صرفه‌ی ‌اقتصادی در مقیاس گسترده
•    دارای قابلیت تنظیم خدمات به‌صورت پویا از طریق مجازی‌سازی(virtualization)
در واقع فناوری ابری زیرساخت و پیشران اصلی اینترنت اشیاء و کلان داده است. این فناوری در سه قالب ابر عمومی (Public Cloud)، ابرخصوصی (Private Cloud) و ابرترکیبی (Hybrid Cloud) به کار گرفته می شود که بر اساس  نوع و سطح منابع به اشتراک گذاشته (shared sources) و سرویس‌های ارائه شده به کاربران  در قالب سه سطح از سرویس زیر ارایه می شود.
-    نرم افزار بعنوان خدمت (Software as a service):  به مدد این لایه کاربران می توانند از راه دور   برنامه‌های کاربردی را در فضای ابری اجرا کنند. این دسته متداول‌ترین نوع خدمت ابری محسوب می شود. از نمونه‌های مطرح این دسته می‌توان با نام‌هایی نظیر جیمیل و نت‌فلیکس یادآور اشاره کرد.
-    پلتفرم به عنوان خدمت (Platform as a service):  این سطح استقرار برنامه‌های کاربردی را بدون هزینه و درگیر شدن در پیچیدگی خرید و همچنین فارغ از نیاز به مدیریت لایه‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری زیرین  فراهم می سازد. در واقع در این سطح، سیستم عامل، زیرساخت پایگاه‌های داده ، زبان‌های برنامه‌نویسی مانند جاوا و پایتون با یک رابط کاربری (UI) تحت عنوان یک خدمت یکپارچه(Integrated service) در اختیار کاربران قرار می‌گیرند. این خدمات شامل نرم‌افزار و سرویس‌هایی است که به کاربران اجازه می‌دهد با استفاده از ابزارهای عرضه شده توسط ارائه‌دهنده، برنامه‌های کاربردی بنویسند. از نمونه‌های مطرح این دسته می‌توان با نام‌هایی نظیر Microsoft Azure و Google AppEngine اشاره کرد.
-     زیرساخت بعنوان خدمت (Infrastructure as a service) ؛ زمانی که سرویس ارائه شده توسط کلود در برگیرنده‌ی منابع پردازشی نظیر سخت‌افزار سرور، پهنای باند شبکه، یا سیستم‌های بالانس بار باشد، در چنین حالتی گفته می‌شود که این ابر ارائه کننده‌ی زیرساخت است. یک نمونه‌ی شناخته شده از این نوع، سرویس‌های وب آمازون است.

6- زنجیره بلوکی:

منظور از زنجیره بلوکی لیستی از رکوردها (یا بلوک‌ها) است که با استفاده از یک روش رمزگذاری به هم متصل شده و امنیت داده‌های درون آنها حفظ می‌شود. هر بلوک در این لیست شامل سه قسمت است که عبارتند از: اطلاعات یک تراکنش، برچسب زمانی آن و رمز بلوک قبلی. تراکنش‌های دخیره شده در یک زنجیره بلوک قابل تغییر نیستند. در حقیقت، تغییر یک بلوک مستلزم تغییر تمام بلوک‌های متصل به آن است که امری غیرممکن است. بدین ترتیب، یک زنجیره بلوک را می‌توان به یک دفترکل تشبیه کرد که می توان تراکنش‌های دوطرفه را در آن برای همیشه ثبت نمود. امنیت بالای زنجیره بلوک آن را برای بسیاری از کاربردها از جمله ثبت انواع رخدادها، مدیریت تراکنش‌های مالی و رأی‌گیری مناسب می‌سازد.  زنجیره بلوک اولین بار در سال ۲۰۰۸ میلادی توسط آقای ساتوشی ناکاموتو به منظور تولید و ثبت پول رمزشده بیت‌کوین (Bitcoin) به کار گرفته شد. بیت‌کوین نیاز به بانک‌ها به عنوان واسطه را در تراکنش‌های مالی از بین می‌برد. از ابتدای سال ۲۰۱۷ میلادی تاکنون شاهد رشد قابل توجهی در ارزش سرمایه بیت‌کوین هستیم. ارزش سرمایه بیت‌کوین به صدها میلیارد دلار و ارزش سرمایه صنعت زنجیره بلوک نیز به بیش از هزار میلیارد دلار می‌رسد. شایان ذکر است رشد سایر صنایع وابسته به زنجیره بلوکی شش برابر بیش از بیت‌کوین است.  بسیاری زنجیره بلوک را شکل نوینی از اینترنت (New version of internet) می‌دانند و معتقدند که این فناوری پایه و اساس نسل سوم وب (web 0.3)  خواهد بود. در واقع،  نسل سوم وب که گاه از آن بعنوان وب معنایی (The semantic web) یاد می شود بستر ارتباطات بدون واسطه را فراهم می‌کند.  از نقطه نظر تولید محتوا، تفاوت اصلی نسل اول وب (Web 0.1)، نسل دوم وب (Web 0.2) و نسل سوم وب  در آن است که در نسل اول، وب متشکل از سایتهایی است که محتوای آن توسط افرادی خاص و یا از منابعی خاص ارائه میشود و کاربران وب فقط مصرف کننده هستند. نسل دوم وب متشکل از سایتهایی است که محتوای آن توسط کاربران آن تولید میشود و هر کاربر میتواند هم مصرف کننده و هم تولید کننده محتوا باشد (وبلاگها، ویکی ها، اجتماعات اینترنتی ). حال آنکه در نسل سوم وب  کاربران علاوه بر محتوا میتوانند سایتها را هم بنا به نیاز خود تغییر داده و خصوصی سازی (customization) کنند. در حقیقت، در نسل سوم وب، کاربران و برنامه‌ها برای تعامل امن با یکدیگر به یک واسط مورد اعتماد متکی نیستند. در حال حاضر، پول رمزی مصداق بارز زنجیره بلوک به‌ شمار می‌رود. اما، در آینده‌ای نزدیک نرم‌افزار‌های متعددی بر بستر پلتفرم‌ها (مانند ethereum) و سیستم‌های عامل (مانند EOSIO) زنجیره بلوک توسعه خواهند یافت.
پیاده سازی زنجیره های بلوکی در شرکت های مخابراتی احتمالأ بیشترین تأثیر را بر سیستم های اصلی مدیریت آ ن ها یعنی  سیستم پشتیبانی عملیات (Operation support system) و سیستم پشتیبانی کسب و کار (Business support system) خواهد نهاد و منجر به کاهش هزینه از طریق بهبود کارایی خواهد شد. بهرحال برخی از اساسی ترین منفعت هایی که شرکت های مخابراتی می توانند از پیاده سازی فناوری زنجیره بلوکی به دست بیاورند شامل مواردی نظیر  جلوگیری از تقلب (Fraud prevention)، مدیریت احراز حویت (Identity management)، بهبود فرایندهای OSS/BSS، رومینگ، بهره گیری وسیع از 5G، مدیریت دارایی های دیجیتالی(Digital asset management)، تسهیم طیف (Spectrum sharing) و مشارکت جدی در شهره-های هوشند  می باشد.    

نتیجه گیری

در عصر دیجیتال صنعت مخابرات در تمامی سطوح اعم از عملیاتی-فنی تا مدیریت راهبردی دستخوش تحولاتی جدی شده است. تحولاتی که نپرداختن به آن ها بی تردید آینده هر شرکت فعال در این صنعت را با مخاطراتی جدی و اغلب غافل گیرکننده مواجه خواهد ساخت. در راستای مدیریت صحیح بنگاه های اقتصادی، مایکل پورتر استاد برجسته‌ی دانشگاه هاروارد بر آن است که استراتژی بنگاه (Corporate strategy) به دو شق کلی تقسیم می‌شود. به عقیده‌ی او شق نخست به "انتخاب کسب و کار" و شق دوم به "ایجاد هماهنگی بین کسب و کارها" اشاره دارد. با توجه به نقشی که شق نخست در شکل دهی استراتژی بنگاه دارد، ضروری است که تمام  بنگاه های ICT (نه فقط مخابراتی) در انتخاب کسب و کارهای خود به دقت ارکان و زمینه های تحول دیجیتال را مد نظر داشته باشند. زیرا شناخت صحیح این ارکان به برنامه ریزان صنعت این امکان را می دهد تا کسب و کارهای خوش آتیه صنعتICT  را به نحوی مناسب شناسایی نموده و در مسیر تحقق آن ها اقدام نمایند.

منابع:

https://blog.advaoptical.com/en/does-blockchain-have-a-role-in-telecommunications
education.systemgroup.net
Ericsson mobility report June 2017
Porter, Michael E. 1985. “Competitive Advantage: Creating and Sustaining Superior Performance.” New York: Free Press.
www.zoomit.ir/2014/8/28/13482/what-is-cloud
www.qz.com